اوراق منفعت چیست؟

با حذف اوراق قرضه در بازار مالی اسلامی، خلا‌ءهایی به وجود آمد. یکی از راه‌کارهای موجود برای پر‌کردن این خلاءها، استفاده از اوراق منفعت بود. با استفاده از اوراق منفعت و قراردادهای مجاز شرعی، می‌توان به توسعه بازارهای مالی کمک کرد. در این مقاله به بررسی اوراق منفعت خواهیم پرداخت و شرایط انتشار و انواع آن را بررسی خواهیم کرد.

اوراق منفعت چیست؟

اوراق منفعت عبارت است از سند مالی بهاداری که در واقع بیان‌کننده مالکیت صاحب آن بر مقدار مشخص شده‌ای از خدمات یا منافع از یک دارایی خاص است که پس از پرداخت مبلغی معین، به اشخاص داده می‌شود. به زبان دیگر این فرآیند شباهت زیادی به امانت قراردادن یک چیز و دریافت چیزی در ازای آن دارد. این اوراق در بازار بورس و فرابورس قابل معامله هستند و تفاوت اوراق منفعت با اوراق صکوک، در این است که اوراق منفعت به پشتوانه منافع دارایی منتشر می شوند، در حالی‌که اوراق صکوک به پشتوانه خود دارایی انتشار می‌یابند. در واقع منفعت، دست‌آوردهای مستمر به دست آمده از یک دارایی مشخص یا حق استفاده از خدمات یا سایر حقوق قابل نقل و انتقالی است که اوراق منفعت بر مبنای آن ایجاد شده‌اند.

مزایا و ویژگی‌های اوراق منفعت

• تضمین حداقل سود و سود علی‌الحساب اوراق منفعت توسط ضامن
• امکان وجود یا عدم وجود پرداخت بین دوره‌ای در مدل انتشار اوراق
• قابلیت انتشار با سررسید کوتاه و بلند‌مدت
• امکان فروش به کسر اوراق، نسبت به ارزش اسمی و کشف قیمت رقابتی بازار در زمان انتشار
• امکان وثیقه‌گذاری اوراق منفعت در موارد تامین مالی
• عدم نیاز به مالکیت بانی در زمان انتشار اوراق و صرفا کسب حق بهره‌برداری اوراق برای انتشار آن‌ها

ارکان مورد نیاز برای انتشار اوراق منفعت

بانی، متعهد پذیره‌نویس، عامل پرداخت، ضامن، امین، عامل فروش و دارنده اوراق

روند اجرای انتشار اوراق منفعت

• بانی، طرح واگذاری منافع یا محصولات خود را شناسایی می‌کند. با مراجعه به امین( شرکت مدیریت دارایی مرکزی)، شرکت واسط را تشکیل می‌دهند.
• بانی به وسیله قرارداد، منافع یا محصولات خود را برای بازه زمانی مشخصی به واسط واگذار می‌کند.
• واسط (ناشر)، بعد از کسب مجوز از سازمان بورس، اقدام به انتشار اوراق منفعت می‌کند و منافع و خدمات را به سرمایه‌گذاران واگذار می‌کند و به جمع‌آوری سرمایه افراد می‌پردازد.
• ناشر با استفاده از وجوه سرمایه‌گذاران، بدهی خود به بانی از بابت خرید منافع و خدمات را می‌پردازد.

شرایط نیاز به ضامن

ضامن توسط بانی و با تایید سازمان بورس، صرفا می‌تواند از میان بانک‌ها یا موسسات مالی، شرکت‌های بیمه، شرکت‌های تامین سرمایه، صندوق‌های بازنشستگی و شرکت‌های سرمایه‌گذاری، شرکت‌های مادر، سهام‌دار عمده بانی که مالک بیش از 20 درصد از سهام باشد، نهادهای عمومی یا موسسات دولتی انتخاب ‌شود. ضمانت اشخاص حقوقی تحت کنترل بانی، برای پرداخت تعهدات بانی توسط حسابرس بانی باید تایید شود. اگر رتبه اوراق، در رتبه‌بندی موسسات دارای مجوز از سازمان باشد، وجود ضامن الزامی نخواهد بود. این رتبه‌ها را سازمان اعلام خواد کرد.

شرایط عدم نیاز به ضامن

در صورت تضمین منفعت مورد انتظار اوراق از سمت بانی، دیگر نیازی به ضامن نخواهیم‌داشت و وجود شرایط زیر را لازم است:

• جریان نقدی دو سال مالی اخیر، مثبت باشد.
• نسبت مجموع بدهی‌ها به دارایی‌ها، نود درصد باشد.
• توانایی پرداخت مبالغ تعهد‌شده، وجود داشته باشد.
• بانی از شرکت‌های بورسی باشد.
• امتیاز نهایی، مساوی یا بیشتر از 75 باشد.
• اوراق بهادار نزد شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، برای نهاد واسط وثیقه گذاشته‌شده باشد.
• در صورت کافی نبودن وثیقه از سمت بانی، تضمین باقی تعهدات با ضامن خواهد بود.

انواع اوراق منفعت

1- اوراق منفعت بر پایه منافع دارایی‌های موجود

این پروژه‌ها از ابتدای تعریف و احداث تا انتهای آن‌ها، در مالکیت عمومی یا دولتی هستند و فقط اختیار بهره‌برداری برای مدت معین به سرمایه‌گذار منتقل می‌شود. این اوراق، برای کسب منفعت از درآمدهای آتی حاصل از دارایی‌های سرمایه‌ای بادوام مانند آزادراه‌ها، نیروگاه‌های برق، تصفیه‌خانه‌ها و … مناسب است.

2- اوراق منفعت گواهی پایه بر پایه خدمات دارایی‌های موجود

تفاوت این اوراق با اوراق منفعت دارایی‌های زیر ساختی، این است که در مدل انتشار این اوراق، حق اختیاری به خریداران اوراق منفعت اعطا می‌شود که بتوانند قبل از سررسید، نسبت به خرید خدمات ناشی از دارایی‌های موضوع اوراق به میزان ارزش اسمی اوراق، اقدام کنند. این اوراق بیشتر بر پایه خدمات گردشگری، آموزشی یا بهداشتی هستند. دوره سررسید کوتاه دارند و شامل پرداخت دوره‌ای نمی‌شوند.

3- انتشار اوراق منفعت به پشتوانه دارایی‌های نا‌مشهود

به دلیل اینکه دارایی بسیاری از شرکت‌ها نامشهود است، امکان انتشار اوراق منفعت برای این شرکت‌ها زمانی وجود دارد که دارایی‌های نا‌مشهود آن‌ها، قابلیت انتشار اوراق منفعت را داشته‌باشند. برای مثال، انتشار اوراق بهادار، از حق و زمان‌های پخش تبلیغات تلویزیونی، دارایی از نوع نامشهود است که در اختیار سازمان صدا و سیما قرار دارد. برای انتشار اوراق منفعت با هدف نقدینگی، باید حق پخش خدماتی که دارایی نامشهود و پشتوانه موضوع انتشار اوراق هستند، قابلیت انتشار اوراق منفعت را پیدا کنند.

4- اوراق انتفاع بر پایه منافع آتی دارایی معین غیر موجود

اوراق انتفاع برای تامین مالی پروژه‌های مستغلاتی مانند هتل و ویلا به کار می‌رود. از عقد اجاره آتی دارایی معین غیر موجود، برای انتشار این اوراق استفاده می‌شود. رکن مدیر ساخت نیز در این اوراق دیده می‌شود. در این روش بانی با یک شرکت پیمان‌کار عمرانی قرارداد می‌بندد تا پروژه را احداث کنند. زمین، نقشه و ساخت، توسط بانیان تامین می‌شود و واسط مالی با انتشار این اوراق، حقوق انتفاع از ویلا یا سوییت‌ها را برای زمانی مشخص یا نامشخص به سرمایه‌گذاران می‌دهد. خریداران این اوراق در بازه‌های زمانی مشخص، حق انتخاب بین بازخرید یا تمدید استفاده از منافع آتی را خواهند داشت.

5- انتشار اوراق منفعت به پشتوانه سود تقسیمی

این اوراق برای تمامی شرکت‌ها و دولت قابلیت انتشار دارند و در صورتی مجاز به انتشار این اوراق هستند که سود نقدی سه سال گذشته و سال‌های آتی را اثبات نمایند. این اوراق در دو مرحله توسط دولت منتشر شده است. 3 هزار میلیارد تومان در مرحله اول، روی سود سهام سه شرکت نفت، گاز و ارتباطات زیر ساخت و در مرحله دوم، 2 هزار میلیارد تومان روی سود سهام بانک مرکزی و شرکت ملی گاز منتشر شده است.

شرایط متقاضی تامین مالی

• ثبت شرکت در ایران و فعالیت اصلی‌اش در ایران باشد.
• صورت‌های مالی‌اش، از نظر بازرس و حسابرس شرکت مردود نباشد.
• تعلق‌گرفتن منفعت به بانی محرز باشد.
• مجموع جریان نقدی حاصل از عملیات دو سال مالی اخیر متقاضی، مثبت باشد.
• نسبت مجموع بدهی‌ها به دارایی متقاضی، حداکثر 90 درصد باشد.
• متقاضی توانایی پرداخت مبلغی که متعهد‌شده را داشته باشد.

شرایط دارایی مبنای انتشار

• در زمان انتشار اوراق باید دارای جریانات نقدی باشد.
• کسب منفعت متقاضی محرز باشد و تداوم آن در آینده، بیش از مدت‌زمان اوراق باشد.
• هیچ محدودیت یا منع قانونی برای انتقال و استفاده از منفعت وجود نداشته باشد.
• تمام مجوزهای قانونی لازم برای استفاده از منافع و تداوم آن توسط متقاضی، از مراجع مربوطه اخذ شده باشد.
• اگر منفعت، ناشی از دارایی معینی بود، تامین مالی بر مبنای دارایی یا وثیقه‌گذاشتن آن برای متقاضی انجام نشده باشد.
• دارای حداقل دو سال سابقه قابل استناد باشد.
• ارزش فعلی خالص آن کم‌تر از 5 میلیارد تومان نباشد.

ریسک‌های انتشار اوراق منفعت و روش مدیریت آن‌ها

1- ریسک‌های عملیاتی یا غیر مترقبه

راه حل آن‌ها، پوشش بیمه‌ای عدم النفع دارایی موضوع انتشار است.

2- ریسک‌های مالی

• ریسک نقدشوندگی

راه حل آن وجود بازارگردان است.

• ریسک جمع‌آوری وجوه به میزان کافی

راه حل آن استفاده از شرکت‌های دارای مجوز متعهد پذیره‌نویسی است.

• ریسک نکول

راه حل آن حساب‌رسی صورت‌های مالی بانی و واسط، رکن ضامن و پیش‌بینی حساب امانی است.

• ریسک ورشکستگی بانی

راه حل آن وثیقه اخذ‌شده در هنگام انتشار، وجود ضامن و مجزا بودن شخصیت حسابداری پروژه اوراق منفعت از شخصیت بانی است.

بازار ثانویه اوراق منفعت

صاحبان اوراق، حق دارند تا در سررسید مشخص به صورت مستقیم از منافع استفاده کنند یا تا سررسید، آن‌ها را به متقاضیان منافع و خدمات واگذار کنند. این مزیت باعث شکل‌گیری منفعت و عرضه و تقاضا، برای اوراق می‌شود. هرچه اوراق منفعت، منافع و خدمات شفاف‌تری داشته باشد و پای‌بندی آن‌ها در ارائه منافع و خدمات بیشتر باشد، رونق بازار ثانویه بیشتر خواهدشد. قیمت اوراق منفعت و سود حاصل از معاملات آن‌ها، به عواملی از قبیل اعتبار شرکت‌ها، قیمت اسمی منافع و خدمات، نرخ بازدهی ابزارهای مالی مشابه، زمان و مکان ارائه و نوع خدمات بستگی دارد.

کلام آخر

حذف اوراق قرضه در بازار مالی اسلامی، سبب انتشار اوراق منفعت شد. اوراق منفعت، عبارت است از سند مالی بهاداری که در واقع بیان‌کننده مالکیت صاحب آن بر مقدار مشخص شده‌ای از خدمات یا منافع، از یک دارایی خاص است که پس از پرداخت مبلغی معین، به اشخاص داده می‌شود. این اوراق انواع مختلفی دارند و دارای سررسید بلند یا کوتاه‌مدت هستند. برای انتشار این اوراق نیاز به عواملی چون بانی، متعهد پذیره‌نویس، عامل پرداخت، ضامن، امین، عامل فروش و دارنده اوراق داریم. این اوراق در بازار ثانویه نیز معامله می‌شوند و قیمت اوراق منفعت و سود حاصل از معاملات آن‌ها، به عواملی از قبیل اعتبار شرکت‌ها، قیمت اسمی منافع و خدمات، نرخ بازدهی ابزارهای مالی مشابه، زمان و مکان ارائه و نوع خدمات بستگی دارد.