اوراق مرابحه چیست؟

در بازار سرمایه اوراق بهادار با نام‌های متعدد وجود دارند که یکی از آن‌ها، اوراق صکوک یا اوراق مرابحه نام دارد. این اوراق یکی از ابزار‌های تامین مالی هستند که با رعایت اصول و قوانین اسلامی امکان انتشار دارند و در این مقاله به بررسی این نوع از اوراق خواهیم پرداخت:

تعریف اوراق مرابحه (Murabahah)

یکی از انواع اوراق بهادار است که صاحبان آن در واقع به صورت مشاع، مالک یک یا چند دارایی و نفع حاصل از آن‌ها هستند که بر اساس قرارداد مرابحه تخصیص داده شده است. این اوراق بازدهی ثابت دارند و در بازار ثانویه معامله می‌شوند. در فرهنگ فقه اسلامی، صک به معنای سفته، سند یا حواله‌های مالی است. به طور کلی صک، سندی برای بدهی مالی به شمار می‌رود و اوراق صکوک، اوراق قرضه کشور‌های اسلامی است که دارای انواع مختلفی هستند. قرارداد مرابحه به این صورت است که فروشنده مبلغ تمام‌شده کالا را با در نظر‌گرفتن هزینه‌های نگه‌داری و حمل و نقل به اطلاع خریدار می‌رساند و مبلغی را به عنوان سود به آن اضافه می‌کند. امکان پرداخت نقدی و اقساطی برای خریدار وجود دارد که مسلما در روش اقساطی فروشنده سود بیشتری را طلب خواهد کرد. لازم به ذکر است که اگر فروشنده اطلاعات اشتباه در مورد قیمت کالا داده باشد، امکان فسخ قرارداد وجود خواهد داشت.

ارکان حقیقی و حقوقی در اوراق مرابحه

• بانی: اشخاص حقوقی مانند دولت، شهرداری، موسسات وابسته به دولت یا بنگاه‌های خصوصی هستند که انتشار اوراق با هدف تامین مالی آن‌ها صورت می‌گیرد.
• ناشر(واسط): اشخاص حقوقی هستند که به انتشار اوراق می‌پردازند و در واقع موسسات مالی هستند که توسط بانی برای انتشار اوراق انتخاب یا تاسیس می‌شوند.
• سرمایه‌گذاران(دارندگان اوراق): اشخاص حقیقی و حقوقی هستند که با خرید اوراق به تامین مالی بانی می‌پردازند.
• امین: شخص حقوقی مورد تایید سازمان بورس است که بر روند کلی انتشار اوراق نظارت دارد  و نقل و انتقالات مالی با اجازه او انجام می‌شود.
• شرکت تامین سرمایه: شرکت واسطی است که میان ناشر و سرمایه‌گذاران فعالیت می‌کند.
• موسسه رتبه‌بندی: شرکتی است که با داشتن مجوز از سازمان بورس به تعیین رتبه اعتباری اوراق می‌پردازد.

انواع اوراق مرابحه یا صکوک مرابحه

در ادامه به بررسی انواع اوراق مرابحه خواهیم پرداخت:

1- اوراق مرابحه تامین مالی

یکی از کاربرد‌های اوراق مرابحه در واقع تامین منابع مالی است و دولت‌ها در برخی مواقع سرمایه لازم برای تهیه موارد مورد نیاز خود را ندارند و در این حالت از این اوراق برای تامین مالی دولت‌ها استفاده می‌شود. در واقع فرآیند این گونه است که فرض کنید سازمانی، یک شرکت تحت عنوان واسط انتخاب یا تاسیس می‌کند که وظیفه آن انتشار اوراق به اندازه نیاز دولت و فروش آن‌ها است. این شرکت اقلام مورد نیاز سازمان را نقدی خریداری می‌کند و با کمی افزایش برای سود، به صورت اقساطی به فروش می‌رساند. در ادامه سازمان موظف خواهد بود تا در بازه‌های زمانی مشخص، اقساط را از طریق شرکت به دارندگان اوراق برساند.

2- اوراق مرابحه تامین نقدینگی

این روش نیز با هدف تامین مالی منتشر‌شده و به فروش می‌رسد. در این روش شرکت واسطی وجود خواهد داشت که منابع نقدی حاصل از فروش اوراق را به سازمان دولتی مورد نظر پرداخت می‌کند و صاحب بخشی از دارایی سازمان می‌شود. در واقع سازمان‌های دولتی بخشی از اموال خود را به فروش می‌رسانند و مبلغ آن‌را نقد دریافت می‌کنند و مجددا همان دارایی را به صورت نسیه و با پرداخت مبلغی بیشتر به عنوان سود بازخرید می‌کنند. فرض بفرمایید یک کارخانه نیاز به تامین ۱۰ میلیارد تومان نقدینگی دارد. در این حالت شرکت واسطی انتخاب یا تاسیس‌شده که اوراق مرابحه را منتشر و به فروش می‌رساند و مبلغ حاصل از این فرآیند را به کارخانه پرداخت می‌کند و در ازای آن، دارایی کارخانه به ارزش ۱۰ میلیارد تومان، به مالکیت شرکت واسط در می‌آید که کارخانه حق استفاده از آن را دارد اما باید کل مبلغ به همراه سود را به شرکت واسط عودت دهد تا بتواند مجددا دارایی خود را بازخرید کند.

3- اوراق مرابحه تامین سرمایه شرکت‌های تجاری

در این روش نیز یک شرکت به عنوان تامین‌کننده سرمایه شروع به فعالیت می‌کند و با سرمایه‌ای که حاصل از فروش اوراق مرابحه در بین مردم است، به تامین کالا‌های مورد نیاز سازمان‌ها و شرکت‌های مختلف می‌پردازد و اقلام را به صورت اقساطی به سازمان‌ها به فروش می‌رساند. در این روش مبلغی به عنوان سود بر قیمت اقلام مورد نیاز افزوده می‌شود و سازمان‌ها موظف هستند تا در بازه‌های زمانی مشخص اقدام به پرداخت اقساط کنند.   شرکت واسط پس از کسر کارمزد خود، اقدام به پرداخت سود دارندگان اوراق می‌کند و با اصل سرمایه به کسب و کار خود ادامه می‌دهد. دارندگان این اوراق در دارایی‌های نقدی و غیر نقدی شرکت سهیم می‌شوند، از این رو ماهیتی شبیه اوراق سهام دارند.

4- اوراق مرابحه رهنی

در این حالت می‌توان بانکی را در نظر گرفت که به سازمان‌ها یا نهاد‌های دولتی تسهیلاتی پرداخت کرده است که به صورت قسطی و باسود از آن‌ها در آینده دریافت خواهد کرد. در این حالت و در برخی مواقع، بانک ترجیح می‌دهد تا مبلغ تسهیلات را به صورت نقدی در اختیار داشته باشد و به انتخاب یا تاسیس شرکتی اقدام می‌کند که با انتشار اوراق مرابحه مبلغ را از مردم تامین کند. بانک با کسر مبلغی از بدهی خود آن‌را به شرکت واسط می‌فروشد و متعهد می‌شود که در بازه‌های زمانی مشخص اقساط را از بدهکاران دریافت کرده و به واسطه شرکت به دست مردم برساند. در واقع مقداری از سود بانک از بین خواهد رفت و در ازای آن مبلغ تسهیلات را به صورت نقد در دست خواهد داشت.

بازار ثانویه اوراق مرابحه

در تمام انواع اوراق مرابحه که ذکر کردیم، امکان فروش این اوراق قبل از سررسید وجود دارد و به این معنی است که دارندگان اوراق، می‌توانند نسبت به فروش آن‌ها در بازار ثانویه اقدام کنند. این اوراق دارای ارزش مشخصی به نام ارزش اسمی هستند و در صورت فروش قبل از سررسید، کمتر از ارزش اسمی معامله خواهند‌شد. هرقدر زمان فروش به پایان سررسید نزدیک‌تر باشد، مبلغ فروش به ارزش اسمی نزدیک‌تر خواهد بود. در همه انواع، دارندگان اوراق مالک دین یا سند مالی دارای سررسید مشخصی هستند و می‌توانند این دین را در بازار ثانویه به فروش رسانند، فقط در مدل اوراق مرابحه تامین سرمایه شرکت‌های تجاری است، که دارندگان اوراق در دارایی‌های شرکت سهیم هستند و می‌توانند در زمان دلخواه، سهام خود را به فروش برسانند.

کلام آخر

اوراق مرابحه، یکی از انواع اوراق بهادار است که صاحبان آن در واقع به صورت مشاع، مالک یک یا چند دارایی و نفع حاصل از آن‌ها هستند که بر اساس قرارداد مرابحه تخصیص داده شده است. این اوراق بازدهی ثابت دارند و در بازار ثانویه معامله می‌شوند. قرارداد مرابحه به این صورت است که فروشنده مبلغ تمام‌شده کالا را با در نظر‌گرفتن هزینه‌های نگه‌داری و حمل و نقل به اطلاع خریدار می‌رساند و مبلغی را به عنوان سود به آن اضافه می‌کند. این اوراق در انواع مختلفی از قبیل اوراق مرابحه تامین مالی، اوراق مرابحه تامین نقدینگی، اوراق مرابحه تامین سرمایه شرکت‌های تجاری و اوراق رهنی وجود دارند. لازم به ذکر است که امکان فروش این اوراق قبل از سررسید وجود دارد و به این معنی است که دارندگان اوراق، می‌توانند نسبت به فروش آن‌ها در بازار ثانویه اقدام کنند. این اوراق دارای ارزش مشخصی به نام ارزش اسمی هستند و در صورت فروش قبل از سررسید، کمتر از ارزش اسمی معامله می‌شوند.