برات یا حواله چیست؟

از دیر باز تا به امروز گردش پول بین مردم کشورها روش‌های مختلف و مسائل و مشکلات خاص به خود را داشته است. تبادل پولی در گذشته با دردسرهای مختلفی مواجه بود. هر بار افراد با ابتکاری نو با این مشکلات و دردسرها به مقابله می‌پرداختند. شاید حواله را بتوان یکی از جالب‌ترین ابتکارهایی دانست که بشر تا به امروز برای تسهیل پرداخت در سیستم مالی ایجاد کرده است اما تعریف برات یا حواله چیست و چگونه به وجود آمده است؟

منظور از برات یا حواله چیست؟

داستان شکل‌گیری برات به دوره بازرگانی سنتی باز می‌گردد؛ بازرگانان دارایی‌های تجاری را پیاده از شهری به شهر دیگر می‌بردند و در ازای آن پول یا کالای دیگر دریافت می‌کردند.
اما در حمل و نقل کالا در مسیرهای تجاری، وجود راهزنان دارایی آن‌ها را تهدید می‌کرد. راهزنان که از قبل می‌دانستند تاجران پول زیاد در برگشت از فروش کالا و یا حتی در مسیر رفت برای خرید آن در دست دارند، حمله به کاروان‌های تجاری را به عنوان راحت‌ترین راه‌ کسب پول زیاد برمی‌شمردند.

این مسئله در ابتدا با استخدام محافظان بسیار از طرف بازرگانان همراه بود اما هر چه محافظان آن‌ها بیشتر می‌شد، هزینه‌های مربوط به انتقال افراد و دیگر هزینه‌ها بیشتر می‌شدند. علاوه بر این راهزنان همچنان با قدرت بیشتری به کاروان‌ها حمله می‌کردند و پول و دارایی‌های بازرگانان را به سرقت می‌بردند. در نهایت تاجران حمل پول را کنار گذاشته و به جای آن شبکه‌ مالی ایجاد کردند. این شبکه مالی پول را از جایی به جای دیگر منتقل می‌کرد. انتقالی که بدون نیاز به حمل پول و سکه در سفرهای تجاری بود! در حقیقت حواله راهی برای پایان دردسرهای بازرگانان به وجود آورد.
اما ساز و کار حواله چگونه بود؟ تاجر باید قبل از سفر نزد معتمد شهر می‌رفت و مبلغ مورد نظر خود را به او می‌سپرد. شخص معتبر در برابر آن مقدار پول برگه‌ای به تاجر تحویل می‌داد. این برگه به اندازه مقدار پولی که تاجر نزد معتمد قرار داده بود ارزش داشت. تاجر به این ترتیب با خیال راحت می‌توانست در شهر دیگری برگه را نزد شخص معتمد آن شهر ببرد و با تحویل برگه معادل مبلغ پرداخت شده پول دریافت کند. به این ترتیب پولی در این بستر رد و بدل می‌شد. پولی که دور از دسترس سارقان و راهزنان مبادله می‌شد.
دور از ذهن نیست که استفاده از این شبکه باید با پرداخت هزینه یا کارمزد همراه می‌بود. تاجرانی که قصد استفاده از این راه حل هوشمندانه را داشتند، باید پولی بابت صدور برگه حواله و نقد کردن آن در شهر دیگر می‌پرداختند. این شبکه علاوه بر مزیت‌هایی که برای تاجران به همراه داشت، روشی جدید برای کسب درآمد پدیدآورندگان خود بود.
با گذر زمان این شبکه کوچک کفاف تعداد زیاد معاملات را نمی‌داد. بنابراین شبکه پیچیده‌تر شد و قوانین خاص و مفیدی برای آن به وجود آمد. نوشتن حواله از آن پس به شغلی تخصصی تبدیل شد. شغلی که مخصوص به حواله‌ نویسان بود. حواله نویسان با رد و بدل کردن این برگه‌ها زنجیره مالی تحت عنوان حواله ‌داری ایجاد کرده بودند. امروزه با تحول در روش‌های انتقال پول، اهداف صدور برات نیز تغییر کرده است. به این ترتیب صدور برات تنها به معنای انتقال پول و طلب نیست.

تاریخچه برات در ایران

تاجران عرب بیشترین استفاده‌کنندگان سیستم حواله بوده‌اند. با گسترش فعالیت تاجران عرب بعد از ارتباط با اروپا، اروپایی‌ها هم با این ابزار هوشمندانه آشنا شدند. تعریف برات یا حواله تفاوتی با یکدیگر ندارند.
اما سیستم بانک و بانکداری در ایران پیشینه‌ طولانی و غنی دارد. بنابراین جای تعجب ندارد که انواع سندهای تجاری مانند حواله از پیشینه‌ بسیار طولانی در سیستم بانکداری ایران برخوردار باشند. واژه برات به گفته برخی ریشه در فارسی کهن دارد و به معنی برای تو است که در همان کاربرد حواله یا برات استفاده میشد. برخی دیگر واژه برات را ریشه گرفته از واژه عربی براءه می‌دانند.

قوانین استفاده از برات در ایران

در ایران هر حواله یا برات معتبر باید اطلاعات خاصی در خود داشته باشد. به این ترتیب علاوه بر این که حواله باید ‌دارای مهر یا امضا باشد، باید دارای شرایط زیر باشد:
_ واژه برات باید روی برگه قید شود.
_ تاریخ تحریر باید به فرمت روز، ماه و سال نوشته شود. تاریخ تحریر باید به حروف نوشته شود تا امکان تغییر تاریخ‌ عددی از بین برود.
_ نام برات گیرنده باید روی برگه برات قید شود.

_ علاوه بر برات گیر باید نام شخصی که برات یا حواله در وجه او پرداخت می‌شود، روی سند ذکر شود.
_ مبلغ برات باید در سند ذکر شود. مبلغ باید به حروف ذکر شود. اما علاوه بر این مبلغ باید به عدد نیز قید شود.

_ تاریخ سررسید که با نام تاریخ پرداخت نیز شناخته می‌شود، باید در سند برات ذکر شود.
_ ذکر محل پرداخت در سند برات الزامی است.

_ درج شماره نسخه برات، در حالتی که این سند در نسخه‌های متعدد صادر شده، امری الزامی است.

نکاتی مهم درباره حواله‌ها

حواله نباید در وجه حامل نوشته شود. طبق قانون تجارت ایران نوشتن حواله در وجه حامل ممنوع است.

نکته دیگر که در قانون حواله‌ نویسی الزامی است، پشت‌نویسی یا ظهرنویسی است. اما پشت‌نویسی یا ظهرنویسی حواله چیست و چه کاربردی دارد؟ فرض کنید شخصی یک حواله 50 میلیون تومانی برای شما صادر می‌کند. شما به جای نقد کردن حواله در تاریخ سررسید، آن را به جای بدهی‌ خود به شخص دیگری ارائه می‌کنید. برای این که وجه قانونی به این روند بدهید، باید آن را پشت‌نویسی کنید. حال ممکن است شخص حواله را نقد کند و یا مانند شما به جای نقد کردن حواله، آن را پشت‌نویسی کرده و جای بدهی خود به شخص دیگری واگذار کند. به این ترتیب حواله می‌تواند چند دست بگردد. در نهایت کسی که در نهایت حواله را دریافت می‌کند، دارنده حواله محسوب شده و کلیه اشخاص قبلی که حواله را نقد نکرده‌اند، به جز صادرکننده و حواله‌گیرنده، همگی ظهرنویس خواهند بود.

برات چه تفاوتی با چک و سفته دارد؟

چک‌ شکل بروزتر از حواله است. سابقه چک کمتر از حواله است و تفاوت‌هایی با آن دارد. بعضی از این تفاوت‌ها عبارتند از:

_ چنانچه دارنده سند چک برای نقد کردن چک به بانک مراجعه کند و با حساب خالی یا عدم موجودی کافی مواجه شود، می‌تواند چک را برگشت بزند. حتی دارنده چک می‌تواند از فرد صادرکننده شکایت کیفری کند. اما امکان برگشت زدن درمورد برات وجود ندارد. برات جنبه مدنی و تجاری دارد و با چک تفاوت دارد.
_ برات ابزار مالی پرداخت پول در آینده‌ است. در صورتی که چک برای پرداخت پول در زمان حال یا آینده‌ است.
_ برای استفاده از چک باید دسته چک داشته باشیم. داشتن دسته‌ چک حساب بانکی با شرایط مشخص نیاز دارد. این در صورتی است که صادر کردن برات چنین شرایطی ندارد.
_ فقط بانک چک را با پول نقد تعویض می‌کند. این در حالی است که هر شخصی می‌تواند برات صادر یا آن را نقد کند.
_ طبق قانون چک برای این که بتوانیم مبلغی روی چک بنویسیم، باید معادل این مبلغ در حساب‌ موجودی داشته باشیم. اما این امکان وجود دارد که حواله را امروز صادر کرده و مبلغ آن را در آینده تامین کنید.

تفاوت حواله، ارز و پول

شاید شما ارز و پول را دو مفهوم یکسان بدانید؛ اما با وجود شباهت‌ بین پول و ارز، این دو مفهوم متفاوت با یکدیگرند. ارز حواله یک اعتبار است که به پشتوانه موجودی پول صادر می‌شود. حواله‌های اولیه که تاجران قدیم به جای نقد کردن از آن‌ها برای خرج کردن استفاده ‌می‌کردند، ریشه ارز امروزی را تشکیل داده است. ارز دیجیتال نیز نوعی حواله‌ غیر فیزیکی است که اعتبار مشخصی را به دارنده خود ارائه می‌کند.

مزایای استفاده از برات یا حواله

حواله مزیت‌هایی دارد که قوت این ابزار مالی را از گذشته تا به امروز حفظ کرده است. به طور خلاصه‌ از مزیت‌های حواله می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم.
_ استفاده از جا به ‌جایی فیزیکی و مستقیم پول را از بین می‌برد.
_ امنیت معاملات با برات بیشتر می‌شود.
_ نگهداری حواله در مقایسه با پول فضای کمتری نیاز دارد.

_  استفاده از حواله گاهی می‌تواند کارمزد کمتری داشته باشد. حتی می‌توان مالیاتی بابت سند حواله پرداخت نکرد.

معایب استفاده از برات

_ حواله هم مانند هر ابزار مالی دیگر می‌تواند موجب سوء استفاده قرار بگیرد. از مشکلات استفاده از این ابزار ساز و کار غیر شفافیت آن است. زیرا در بعضی موارد این سند به ‌صورت غیرقانونی ثبت می‌شود و در این شرایط است که با حواله‌های تقلبی و بدون پشتوانه مواجه می‌شویم.
_حواله بدون پشتوانه نیز از دیگر معایب آن است. حواله بدون پشتوانه یعنی شخصی نزد حواله ‌دار رفته و بدون پرداخت پول به حواله‌ دار از او تقاضای حواله کند. به این صورت حواله بدون پشتوانه به وجود می‌آید. البته چنین استفاده‌ای از حواله همیشه هم منفی محسوب نمی‌شود. در این حالت، اعتبار حواله به پشتوانه پول پرداخت شده نیست. بلکه می‌تواند به اعتبار حواله‌دهنده معتبر استوار باشد. در حقیقت مهم‌ترین دردسر استفاده از حواله عدم شفافیت حواله خارج از نظام بانکی است. در چنین مواردی اعتماد کامل حرف اول را در مورد حواله ‌دار یا حواله‌ گیر می‌زند.

_ در نهایت حواله‌ها کاغذی ساده هستند که امکان دستکاری و تقلب در آن‌ها توسط افراد سودجو وجود دارد. در اختیار داشتن برات تقلبی با در دست داشتن یک ‌تکه کاغذ بی ارزش هیچ تفاوتی ندارد.

سخن آخر

سازوکار حواله تا به امروز پا بر جا باقی مانده و استفاده از آن متنوع‌تر شده است. همه ما بدون این که متوجه شویم از حواله‌ها استفاده می‌کنیم. خرید و فروش سهام در بورس، پیش ‌خرید خودرو، بیمه درمانی و بسیاری دیگر از مبادلات ارزی با تکیه بر حواله‌ها امکان‌پذیرند.
این ابزار یکی از قدیمی‌ترین ابزارهای مالی در جهان است که برای برطرف کردن مشکلات مربوط به انتقال پول پدید آمده است. در این متن بررسی کردیم که تعریف برات یا حواله چیست و چه کاربرد و مزایایی دارد. استفاده از برات یکی از راهکارهای هوشمندانه برای تسهیل مبادلات مالی است.