همه چیز درباره بورس انرژی

ایران یکی از بزرگترین و مهمترین کشورهای جهان در زمینه تولید نفت و گاز است همچنین یکی از بزرگترین ذخایر و منابع هیدروکربونی جهان را دارد. با توجه به این جایگاه وجود بازاری چون بازار بورس انرژی، برای کشف قیمت و معامله نفت به عنوان یکی از کالاهای استراتژیک منطقه امری الزامی به نظر می‌آمد. به همین منظور شرکت بورس انرژی، بر اساس قانون بورس اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب آذرماه 1384 مجلس شورای اسلامی تاسیس و در تیر 1390 در اداره کل ثبت شرکت‌ها و موسسات غیر تجاری ثبت شد.

بورس انرژی چیست؟

بازار انرژی ایران یک بازار سرمایه کالایی است که درآن امکان انجام معاملات حاملهای ‌‌انرژی (نفت، گاز، برق و سایر حامل‎های انرژی) و اوراق بهادار مبتنی بر این دسته از کالاها وجود دارد.
لزوم کشف قیمت نفت سبب شد تا پیشنهاد بورس نفت مطرح شود اما در ادامه، از آن جا که زیرساخت‌های موجود در صنعت برق کشور، ایران را از سایر کشورهای منطقه متمایز ‌ساخته و همچنین برای توسعه بازار برق، ضرورت راه اندازی بورس برق نیز احساس شد و در خرداد 87 شورای عالی بورس با تاسیس بورس برق نیز موافقت کرد.
در این میان تشکیل بازاری منسجم برای تمامی کالاهایی که جنس‌شان انرژی است پیشنهاد و در تیر 1390 با تجمیع بورس نفت و برق، بورس انرژی راه اندازی شد. با تعیین سهامداران این بورس، سازمان بورس و اوراق بهادار، فراخوانی را در تاریخ 1390/04/05 جهت مشارکت نهادهای مالی و فعالان صنعت نفت، گاز و فراورده های نفتی، برق منتشر کرد که در آن ترکیب اعضا هیئت مدیره به صورت 60 درصد نهادهای مالی ، 20 درصد فعالان صنعت برق و نفت و 20 درصد عموم مردم با محدودیت 5/2 درصد برای هر متقاضی، قید شده بود. نهایتا در تاریخ یازدهم اسفند 1390 مجمع عمومی مؤسس شرکت بورس انرژی برگزار شد و از میان کاندیداهای برگزیده، 7 عضو اصلی و 2 عضو علی‌البدل انتخاب شدند.

بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور معرفی شده است و در آن محصولات نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی عرضه می‌شود. بازار انرژی ایران نیز همانند بورس‏‌های دیگر، شامل خریداران و فروشندگان بسیاری است که با خرید و فروش در فضایی رقابتی، سبب تعادل قیمتی این محصولات می‌شوند. اشخاص حقوقی ایرانی که پروانه بهره‌برداری مرتبط در این حوزه را دارند مجاز به خرید هستند و برای این کار لازم است کد معاملاتی مخصوص بورس انرژی دریافت کنند.
هدف از این بازار، ایجاد بازاری شفاف و کارآمد با نقد شوندگی و رقابت‌پذیری بالا است. اهداف دیگر وجود بورس انرژی عبارت است از:
• ساماندهی، پذیرش، نظارت و تسهیل انجام معاملات حامل‏های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر حامل‏های انرژی.
• کشف قیمت عادلانه و انحصارزدایی در بازار معاملات انرژی.
• تبیین، تحکیم و ارتقاء جایگاه و کارکردهای بورس انرژی.
• بکارگیری روش‌های موثر برای حفظ سلامت بازار و حمایت از حقوق ذیـنفعان.
• توسعه مستمر سرمایه‌های انسانی و تجهیز منابع فیزیکی.
• ارزش آفرینی و تامین منافع سهامداران.
• تعامل و همكاری و هماهنگی با نهادهای مالی و شركت‌های متولی بازارهای انرژی مانند وزارتخانه‌های نفت، صنعت و معدن و تجارت، شرکت‎ ملی نفت ایران، شرکت ملی صنایع پتروشیمی، مدیریت شبکه آب و برق ایران و همچنین سازمان حفاظت محیط زیست.

بازارهای بورس انرژی

بازار انرژی ایران از سه بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی تشکیل شده است. در بازار فیزیکی، کالاهای مورد پذیرش بورس و در بازار مشتقه، اوراق بهادار مبتنی بر این کالاها خرید و فروش میشوند. کالاهای تک محموله‌ای نیز در بازار فرعی معامله می‌شوند. بازار فیزیکی، شامل سه تابلوی برق، نفت و گاز و سایر حامل‌‌های انرژی است و بازار مشتقه شامل سه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله است.

معاملات در بازار فیزیکی به سه روش حراج حضوری، معاملات تمام الکترونیکی و عرضه یکجا انجام میـشود؛ البته نوع عرضه بستگی به تعداد عرضه‌‏کنندگان در یک نماد معاملاتی و شرایط عرضه دارد اما معاملات در بازار مشتقه به صورت تمام الکترونیکی انجام می‌شود. نکته قابل ذکر این است که مشتریان حقیقی امکان خرید در بازار فیزیکی را ندارند ولی می‌توانند در بازار مشتقه، نسبت به خرید اوراق سلف موازی استاندارد اقدام کنند.

عرضه کنندگان عمده در بورس انرژی ایران

حوزه نفت، گاز، پتروشیمی و سایر حامل‎های انرژی:

حوزه برق :

بازارهای برق از حیث «کالایی» و از حیث «زمانی» خود به چند دسته تقسیم‌بندی می‌شوند. بازار انرژی، بازار خدمات جانبی، بازار انتقال جزو دسته بازارهای برق از حیث کالا هستند. بازار سلف، بازار روز بعد و بازار لحظه‌ای جزو دسته بازارهای برق از حیث زمانی هستند. در زیر به توضیح این بازارها می‌پردازیم.
بازار انرژی: بازار انرژی همان بازار معاملات توان مصرفی یا توان ظاهری برق است که قرار است در فازهای آينده معاملات بازار خدمات جانبی و انتقال نیز در اين بازار انجام شود.
بازار خدمات جانبی: بازاری که در آن توان راکتیو و خدمات رزرو و ساير خدماتی که برای حفظ توان ظاهری مورد نیاز است، معامله می‌شود.
بازار انتقال: بازاري که در آن خدمات انتقال انرژی الکتريکی معامله می‌شوند.
بازار سلف: بازار سلف قراردادی است که در آن خريدار و فروشنده به توافق می‌رسند که کالا برای چه زمانی در آينده تحویل داده شود و به چه مقدار مشخصی باشد. البته اين نوع بازار قرار است در آینده نزدیک در بورس انرژی ايران شروع به کار کند.
بازار روز بعد: غالبا در بازارهای برق ایران، بازار روز بعد که نام دیگر آن، بازار روز فروش است مورد معامله قرار می‌گیرند.
بازار لحظه‌ای: این بازار نیز به جهت تغییرات سمت بار و سمت تولید و ايجاد تعادل در بازه‌های زمانی کمتر از يک ساعت ضروری است.

مزایای پذیرش و معامله در بورس انرژی ایران

• طبق ماده 6 قانون توسعه ابزارهای نوین مالی، کالاهای پذیرفته شده در بورس کالا از 10 درصد معافیت مالیاتی برخوردارند.
• طبق ماده 17 قانون توسعه ابزار‎های مالیاتی جدید، کالاهای پذیرفته شده در بورس‎های کالایی با توجه به میزان رعایت مقررات حاکم بر این بورس‌ها، از برگزاری مناقصه یا مزایده و تشریفات معاف هستند.
• در معاملات بورس انرژی بازاریابی و عرضه محصولات در رینگ داخلی و بین‌‎الملل از طریق شبکه کارگزاران عضو و سامانه‎های معاملاتی امکان ‌پذیر است.
• تأمین کالاهای مورد نیاز از طریق ساز و کار شفاف و منصفانه در بورس انرژی نیز از مزایای این بازار است.
• امکان تأمین مالی و پوشش ریسک عرضه‌‎کنندگان در بورس انرژی از طریق ابزارهای مالی در دوره‌‌های زمانی مختلف موجود است.
• در مقایسه با معامله در خارج بورس، هزینه‌‎های معاملاتی مانند هزینه‌های عقد قرارداد، بازیابی و… برای مشتریان کمتر است.
• در بورس انرژی ریسک‎های معاملاتی از جمله ریسک عدم ایفای تعهدات طرفین و… کمتر است.
• در بورس انرژی قراردادهای استاندارد و مشخص همچنین تضمین استاندارد بودن و کیفیت کالاهای مورد معامله وجود دارد.
• از چارچوب مقرراتی جامع در حوزه پذیرش، معاملات، ثبت و سپرده‌گذاری و تسویه پایاپای و… برخوردار است.

فرایند و نحوه معامله در بورس انرژی

اگر قصد دارید معامله در بورس انرژی را دارید لازم است بدانید که برای شروع فرایند معامله در بورس انرژی، تمامی خریداران و فروشندگان موظفند که کد دریافت کنند. برای دریافت کد باید مراحل زیر را سپری کنید:
در ابتدا با مراجعه به شرکت مديريت شبکه برق ايران، فرم «معرفی نامه جهت درخواست کد خاص برای معاملات برق در بورس انرژی» که فرمی مهمور است را تکمیل می‌کنید . پس از آن فرم‌های احراز هویت، درخواست کد معاملاتی و بیانیه ریسک را پر کرده و از طريق شرکت‌های کارگزاری که دارای مجوز فعالیت در بورس انرژی هستند نسبت به گرفتن کد معاملاتی خود اقدام می‌کنید.
البته متقاضیان برای دریافت کد خود لازم است یک سری مدارک به شرکت کارگزار ارائه کنند. این مدارک و اطلاعات در بند ب ماده 21 دستورالعمل معاملات کالا و اوراق بهادار مبتنی بر کالا، در بورس انرژی مندرج شده است و شامل موارد زیر می‌شود:

• اطلاعاتی در خصوص اساسنامه، شناسه ملی، شرکت‌نامه، آگهی روزنامة رسمی که در آن تاریخ تأسیس و آخرين تغییرات آن ذکر شده است.
• اطلاعاتی در خصوص ترکیب سهامداران، مالکان يا شرکاء بالای ده درصد، مؤسسان، اعضای هیأت مديره و مديرعامل، بازرسان، حسابرسان و همچنین آدرس اقامتگاه فعلی این افراد.
• اصل مدرک شناسايی صاحبان امضای مجاز که شامل شناسنامه و کارت ملی و کپی مصدق تمامی صفحات مدارک مذکور می‌شود.

بعد از طی این مراحل مشتریان کد معاملاتی خود را دریافت کرد و از آن پس قادر به فعالیت در این بازار هستند. البته به یاد داشته باشیم که برای انجام معاملات، لازم است قبل از شروع تالارهای بورس انرژی سفارش خريد خود را به کارگزار ارسال کنیم. نکته دیگر این که در معاملات بورس انرژی، ۱۰ یا ۲۰ درصد قیمت معامله از مشتریان به صورت پیش پرداخت دریافت می‌شود و بقیه مبلغ بعد از ۳ روز کاری ( برای کالاهای داخلی) و ۵ روز کاری (برای کالا‌های بازار بین الملل ) دریافت می‌شود.

سخن آخر

یکی از زیر مجموعه‌های بازار بورس کالا، بورس انرژی است که در آن حامل‌های انرژی معامله می‌شود. این حامل‌ها شامل نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی هستند. بورس انرژی، خود داراری سه زیر مجموعه است. 1- بازار فیزیکی 2- بازار مشتقه 3- بازار فرعی بورس انرژی. در بازار فیزیکی بورس انرژی، کالا‌ها مورد معامله قرار می‌گیرند. در بازار مشتقه، اوراق بهادار مبتنی بر کالاها خرید و فروش می‌شوند و در بازار فرعی بورس انرژی کالاهای تک محموله‌ای داد و ستد می‌شوند.