سهام خزانه چیست؟

برای همه افرادی که در بازارهای مالی به فعالیت می‌پردازند، آشنایی با عبارات و اصطلاحات مربوط به بازار اهمیت دارد. مثلا شاخص کل، سهام شناور، درصد سهام حقوقی و… نمونه اصطلاحاتی هستند که در بازار بورس کاربرد فراوانی دارد اما برخی اصطلاحات هم وجود دارند که در بازار جهانی به کار برده می‌شوند. سهام خزانه، کال مارجین و لیکوئید نمونه آن هستند. در این مقاله قصد داریم به مفهوم عبارت «سهام خزانه» بپردازیم. اینکه سهام خزانه چیست؟ چه قوانین مشمول آن می‌شود؟ و وجود سهام خزانه چه مزایا و معایبی دارد؟

منظور از سهام خزانه چیست؟

منظور از سهام خزانه (Treasury stock)، بخشی از سهام ممتاز یک شرکت است که پس از عرضه در بازار، مجددا توسط خود شرکت خریداری می‌شود. با توجه به امکان سواستفاده‌های مالی، این کار تنها می‌تواند طبق قوانین خاصی انجام شود و البته هدف اصلی از عرضه و خرید «سهام خزانه»، استفاده از آن جهت تحقق اهداف شرکت و تضمین نقدشوندگی دارایی مابقی سهامداران است.

گفتنی است که سهام خزانه طبق قوانین حسابداری و حقوقی، نوعی دارایی محسوب نمی‌شود، سود سهام به آن تعلق نمی‌گیرد و دارای حق رای نیست.

قوانین خرید و فروش سهام خزانه

خرید و فروش سهام خزانه در بازار بورس همه کشورها مجاز نیست و البته در کشورهایی مانند آمریکا و انگلستان هم طبق قوانین خاصی معامله می‌شود. اصلی‌ترین قوانین خرید و فروش سهام خزانه به شرح زیر هستند:

• سهام خزانه به عنوان سهام شاور شناسایی نمی‌شود. همچنین خرید سهام خزانه توسط شرکت، نباید باعث کاهش سهام شناور تا بیش از 50 درصد شود.
• سهام خزانه باید منبع تامین نقدینگی برای بازخرید باشد.
• شرکت‌ها نمی‌توانند در هر زمانی اقدام به تهیه سهام خزانه کنند. سهام خزانه با توجه به قوانین کشورهای مختلف طبق بازه زمانی که سازمان ناظر تعیین می‌کند، تهیه می‌شود.

مزایای سهام خزانه

تهیه سهام خزانه توسط شرکت‌ها به دلایل مختلفی انجام می‌شود. گاهی این دلایل، مزیت به حساب می‌آیند و گاهی هم معایبی را در پی دارند. در رابطه با مزایای سهام خزانه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

حفظ ارزش سهم تا زمان اصلاح قیمت، یکی از مزایای خرید سهام خزانه برای شرکت‌ها است. گاهی شرکت بورسی متوجه می‌شود که سهامش در بازار کمتر از ارزش واقعی به فروش می‌رسد. در این زمان مقداری از سهام (حداکثر 10 درصد) را خریداری می‌کند و پس از اصلاح بازار مجددا آن را به فروش می‌رساند.

بهبود نقدشوندگی سهم، یکی دیگر از دلایل تهیه سهام خزانه است که می‌توان آن را مزیت به حساب آورد. کاهش نقدشوندگی سهم در بازار، بی اعتمادی سهامداران و عدم تمایل به سرمایه‌گذاری در آن را در پی دارد. به همین دلیل وقتی سهام شرکتی در بازار با کاهش نقدشوندگی روبرو شود، شرکت اقدام به خرید سهام خود می‌کند، پس نقدشوندگی بهبود می‌یابد.

یکی از بزرگترین مزایای سهام خزانه، جلوگیری از سفته‌بازی است. گاهی شرکت‌های بورسی متوجه می‌شوند که بخش عمده سهامشان در اختیار تعداد محدودی از افراد است. این موضوع معمولا اتفاقی رخ نمی‌دهد و با هماهنگی قبلی انجام شده است و در آینده سفته‌بازی در سهم مشاهده خواهد شد. بنابراین شرکت بخشی از سهام خود را خریداری می‌کند و در صورت مشاهده سفته بازی، از طریق سهام خود، قیمت را کنترل می‌کند.

برخی شرکت‌های بزرگ پس از تهیه سهام خزانه، آن را به مدیران و سایر پرسنل اعطا می‌کنند که این موضوع هم از مزایای سهام خزانه است. کاهش میزان سهام در بازار هم از دیگر مزایای سهام خزانه است. وقتی دامنه فعالیت شرکتی محدود شود یا به هر دلیلی سود شرکت کاهش یابد، مدیران تصمیم به کاهش هزینه‌ها می‌گیرند. تهیه سهام خزانه یکی از روش‌های جانبی کاهش هزینه به شمار می‌آید.

معایب سهام خزانه

معایب سهام خزانه را می‌توان از دو جنبه مختلف بررسی کرد. تهیه سهام خزانه معایبی دارد که گاهی متوجه مدیریت و گاهی متوجه سهامداران است.

وقتی شرکت اقدام به تهیه سهام خزانه می‌کند، سهامداران از این موضوع مطلع می‌شوند. حال چنانچه سهامداران این اقدام را ناشی از عدم وجود فرصت‌هاى سرمایه‌گذارى مطلوب بدانند، نسبت به سهم بدبین می‌شوند و قیمت سهام در بازار کاهش خواهد یافت.

از معایب دیگر سهام خزانه (برای شرکت) می‌توان به جرایم مالیاتی و سخت‌گیری‌های هیئت نظارت بورس اشاره کرد. دقت کنید که این موضوع برای سهامداران زیانی ندارد و برای شرکت ارائه‌کننده سهم می‌تواند مشکل‌ساز باشد. مثلا اگر شرکت بورسی با هدف دستکاری قیمت سهم در بازار، اقدام به خرید سهام خزانه کند، هیئت نظارت بورس عذر او را می‌خواهد و پاسخگویی و رفع این مسئله کار ساده‌ای نیست.

همچنین گاهی شرکت‌ها با هدف اجتناب از پرداخت مالیات سود سهام، اقدام به بازخرید سهام خود می‌کنند. حال چنانچه سازمان ناظر به این مورد آگاه شود، جرایم مالی سنگین برای شرکت تعیین خواهد شد.

درباره معایب سهام خزانه برای سایر سهامداران، شرایطی را در نظر بگیرید که سهام خزانه با قیمت بسیار بالایی (بیشتر از ارزش واقعی خود) خریداری می‌شود. قیمت سهم در بازار افزایش می‌یابد و اگرچه در این بین تعدادی از سهامداران خرد هم سود می‌کنند، اما به دلیل اینکه قیمت دستکاری شده است، سفته بازی در سهم صورت می‌گیرد. البته این کار به خودی خود نوعی سفته بازی است که در ادامه آن، نوسان‌گیران به شرایط دامن می‌زنند.

دلایل ممنوعیت سهام خزانه

سهام خزانه در بسیاری از کشورها ممنوع است. در ایران برای سال‌ها ممنوع بود و حتی در کشورهایی که امکان استفاده از سهام خزانه وجود دارد، قوانین سختگیرانه‌ای برای آن تدوین شده است. در ادامه برخی از مهم‌ترین دلایل ممنوعیت سهام خزانه را بررسی می‌کنیم.

همانطور که در قبل ذکر شد، تهیه سهام خزانه می‌تواند دستکاری قیمت را در پی داشته باشد. البته منظور از دستکاری قیمت، صرفا تخلف شرکت نیست. دقت کنید که سهام خزانه توسط شرکت بورسی ارائه‌دهنده سهم، بازخرید می‌شود. حال مدیران و همه دست‌اندرکاران از اطلاعات و شرایط مالی، فراز و نشیب‌های پیش رو، مشکلات مالی یا سودهایی که در آینده فراهم می‌شود، آگاه هستند. پس می‌توانند سهام خود را در پایین‌ترین قیمت خریداری و در بالاترین قیمت به فروش برسانند. گرچه فرآیند تهیه سهام خزانه چندان آسان نیست، اما به هر حال امکان بازخرید سهم در قیمت پایین وجود دارد و در نهایت سهامدار خرد متضرر خواهد شد.

برعکس حالت قبل هم می‌تواند در شرایطی موجب زیان سهامداران خرد شود. در نظر بگیرید که شرکت بورسی، بخشی از سهام خود را که البته نمی‌تواند بیش از 10 درصد باشد، با بالاترین قیمت ممکن و در بازه زمانی بسیار کوتاه بازخرید می‌کند. این اتفاق روی قیمت سهم در بازار تاثیر می‌گذارد و شاهد رشد قابل توجه قیمت در آینده‌ای نزدیک هستیم که از دو جنبه در بازار تاثیر می‌گذارد.

اول اینکه رشد قیمت برای تعدادی از سهامداران خرد سودی را فراهم می‌کند؛ اما از آنجایی که باعث سفته‌بازی می‌شود، سردرگمی و تصمیمات هیجانی سرمایه‌گذاران کم‌تجربه‌تر را در پی دارد و این افراد متضرر خواهند شد و سود اصلی برای نوسان‌گیران است. دوم اینکه زمان اصلاح بازار که قیمت سهم به ارزش واقعی خود نزدیک می‌شود، در سهام مذکور چنان کاهش قیمتی رخ می‌دهد که مابقی سهامداران، زیان غیر قابل جبرانی را متحمل خواهند شد. این دو حالت، اصلی‌ترین دلایل ممنوعیت سهام خزانه هستند.

سهام خزانه در ایران

مجوز تهیه سهام خزانه در ایران برای نخستین بار در سال 1346 برای شرکت نفت صادر شد. اما با توجه به چالش‌هایی که در طول مقاله توضیح دادیم، از سال 1348 تا 1394 استفاده از سهام خزانه در ایران ممنوع بود و در واقع هیچ مجوزی برای هیچ شرکت بورسی در این زمینه صادر نشد. در سال 1394 آیین‌نامه مورد بازبینی قرار گرفت و ممنوعیت سهام خزانه در ایران از بندهایی آیین‌نامه حذف شد، اما همچنان استفاده از آن منوط به دریافت مجوز است.

تا میانه سال 1399 صدور هیچ مجوزی برای شرکت‌های بورسی بابت سهام خزانه صورت نگرفت. در مهر 1399 از بین درخواست‌های شرکت‌های بورسی، درخواست سه شرکت فولاد مبارکه، سرمایه‌گذاری غدیر و آتیه‌داده‌پرداز تایید شد و سازمان بورس مجوز خرید سهام خزانه را برای آنها صادر کرد. دقت کنید که سهام خزانه در ایران دارای قوانین مخصوصی است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

تهیه سهام خزانه تنها با مجوز کتبی سازمان بورس و اوراق بهادار ممکن است و البته هر تغییری که در برنامه شرکت بابت خرید و فروش سهام خزانه رخ دهد، باید به سازمان بورس گزارش داده شود. در تقسیم سود سالیانه، هیچ سودی به سهام خزانه تعلق نمی‌گیرد. سهام خزانه به عنوان سهام شناور شناسایی نمی‌شود و خرید سهام خزانه نباید کاهش سهام شناور تا بیش از 50 درصد را در پی داشته باشد.

سهام خزانه در مجامع شرکت فاقد حق رای است. اگر شرکتی قبل از پذیره‌نویسی افزایش سرمایه داشته باشد، این افزایش سرمایه فاقد سهام خزانه است. مبلغی که برای تهیه سهام خزانه توسط هیئت مدیره به تصویب می‌رسد، نمی‌تواند موجب کاهش ارزش ویژه (تفاضل جمع بدهی‌ها و دارایی‌ها) تا بیش از 40 درصد شود.

سهام خزانه در ایران جزئیات ریز بیشتری هم دارد. اما موارد فوق، قوانین اصلی هستند که مشمول تمام شرکت‌های متقاضی استفاده از سهام خزانه، می‌شود.

سخن آخر

زمانی که برای نخستین بار استفاده از سهام خزانه در بورس جهانی مطرح شد، طرحی جدید با نتایج خوب مدنظر بود. اما در طی سال‌ها سواستفاده‌هایی که از این طرح صورت گرفت، چالش‌های مداوم و زیانی که سهامداران متحمل شدند، ممنوعیت سهام خزانه را برای بسیاری از کشورها در پی داشت. به عبارتی سرمایه‌گذارانی که می‌دانند سهام خزانه چیست و چگونه می‌تواند ارزش سهام شرکت را حفظ کند، از این طرح پشتیبانی می‌کنند. اما وجود سفته بازان و سوداگرانی که در بازارهای مالی به سواستفاده می‌پردازند، صدور مجوز برای استفاده از سهام خزانه را به امری سخت و چالش برانگیز تبدیل کرده است. امیدوارم که با برنامه‌های صحیح و قوانین سازمان بورس و اوراق بهادار، استفاده از سهام خزانه در ایران به امری مثبت و تاثیرگذار بر بازار سهام تبدیل شود.