پایه پولی (Monetary Base) چیست؟

مفاهیم مختلفی پیرامون پول وجود دارد که آشنایی با آن‌ها می‌تواند به سرمایه‌گذاران برای عملکرد بهتر در بازار سرمایه کمک کند. در یک نگاه کلی می‌توان گفت کسب دانش و به‌کارگیری تجربه از عواملی است که به موفقیت سرمایه‌گذاری افراد کمک می‌کند. یکی از مفاهیم متعددی که پیرامون پول وجود دارد و سرمایه‌گذاران لازم است در مورد آن بدانند، پایه پولی است.  اما معنای دقیق پایه پولی چیست؟ چقدر اهمیت اهمیت دارد؟  در این مقاله قصد داریم به پایه پولی، منابع آن و ارتباط آن با سایر متغیرها  می‌پردازیم.

پایه پولی چیست؟

در واقع به کل مقدار پولی که توسط بانک مرکزی ایجاد شده و قابلیت نقدشوندگی بالایی دارند، پایه پولی گفته می‌شود که با نماد «M0» نمایش داده می‌شود و از موارد زیر تشکیل ‌شده است:

• تمام پول نقد موجود شامل اسکناس و سکه در چرخه استفاده عمومی
• میزان سپرده‌های بانکی مردم
• میزان سپرده‌های بانک‌های تجاری در بانک مرکزی

در واقع پایه پولی، مجموع تمامی پول‌های موجود در سه مورد بالا است و تاثیر به سزایی در زمینه‌هایی چون اقتصاد و رفتار افراد، سازمان‌ها، شرکت‌ها، میزان نقدینگی و تورم دارد.

مدیریت پایه پولی

پایه پولی، عاملی است که تاثیر مستقیم بر اقتصاد کشور‌های مختلف دارد. کشورهای مختلف در تلاش هستند تا با سیاست‌های مختلف، مقدار آن را طوری تغییر دهند که به نرخ تورمی دلخواه خود دست پیدا کنند. برای انجام این فرآیند، بانک مرکزی از عوامل متعددی استفاده می‌کند. این عوامل را در ادامه بررسی می‌کنیم:

1- عملیات بازار باز 

منظور از عملیات بازار باز در واقع خرید و فروش اوراق قرضه دولتی است. اوراق قرضه، نوعی اوراق بدهی هستند که توسط دولت منتشر می‌شود و نرخ سود مشخصی برای بازه‌های مختلف زمانی دارند. خرید و فروش این اوراق در بازار آزاد سبب تاثیر مستقیم بر پایه پولی می‌شود. گاهی اوقات تقاضا برای پول زیاد است و اگر میزان مناسبی از پول تولید نشده باشد، تقاضا افزایش پیدا می‌کند و سبب عدم تعادل در نرخ بهره می‌شود.

در این حالت بانک مرکزی به خرید اوراق قرضه دولتی از بازار می‌پردازد و باعث تزریق پول جدید به سیستم بانکی و تامین نیاز افراد می‌شود. در این حالت میزان پول نقد موجود و پایه پولی افزایش پیدا می‌کند. در زمان‌های کاهش تقاضا نیز از ارزش پول کاسته می‌شود و برای جلوگیری از افزایش نرخ تورم، دولت به فروش اوراق قرضه در بازار می‌پردازد. به واسطه جمع‌آوری بخشی از سرمایه موجود در بازار، پایه پولی را کاهش می‌یابد. در این حالت میزان تقاضا برای کالا کاهش می‌یابد و به کنترل تورم کمک قابل توجهی می‌کند.

2- تغییر در نرخ بهره 

عوامل دیگری نیز بر تغییر میزان پایه پولی اثر می‌گذارند. دو عامل اصلی را می‌توان نرخ بهره و ذخیره قانونی دانست. نرخ بهره به دو دسته تقسیم می‌شود که نوع اول نرخ بهره، مربوط به وام‌هایی است که از بانک‌ها گرفته می‌شود. در این نوع، افراد مقدار مشخصی سود تعیین ‌شده را باید در ازای دریافت وام پرداخت کنند. نوع دوم، نرخ بهره بین بانکی است که به واسطه قرض گرفتن بانک‌ها از یکدیگر به دست می‌آید. در این حالت بانک‌هایی که با کسری مواجه هستند، از سایر بانک‌ها وام دریافت می‌کنند. اگر نرخ بهره بین بانکی افزایش یابد، بانک مجوز دارد تا با افزایش نرخ، سپرده‌های خود از مردم پول قرض کند و سبب کاهش نقدینگی بازار و افزایش رکود در سایر بازار‌ها می‌شود.

3- تغییر ذخیره قانونی 

ذخیره یا سپرده قانونی در واقع پولی است که بانک‌ها نزد بانک مرکزی نگه‌می‌دارند. به دلیل وجود پول نقد در زمان‌های خاصی است که افراد برای برداشت پول از حساب‌شان به صورت گسترده به بانک مراجعه می‌کنند. در واقع در بسیاری از کشورها مقداری از بدهی بانک که به سبب دریافت پول از مردم ایجاد شده، به عنوان ذخیره قانونی در بانک مرکزی نگه‌داری می‌شود. افزایش یا کاهش ذخیره قانونی بر پایه پولی تاثیر‌گذار است و در زمان‌های نیاز به نقدینگی بیشتر در اقتصاد، بانک مرکزی نرخ ذخیره را کم می‌کند تا پول بیشتری در میان افراد و بازار‌های مالی در جریان باشد. اگر میزان پول پرقدرت در اقتصاد زیاد باشد، بانک مرکزی با افزایش نرخ، مقداری از پول را به عنوان ذخیره در سیستم بانکی قفل می‌کند و باعث جلوگیری از افزایش پایه پولی می‌شود.

پایه پولی و عرضه پول

عرضه پول، به میزان کلی پول در گردش یک کشور و در بازه زمانی مشخصی دلالت دارد. به طور کلی معیار‌های اصلی عرضه پول بر اساس میزان نقدینگی به ۴ نوع تقسیم می‌شوند که در ادامه آن‌ را شرح می‌دهیم:

• معیار M0:

  در واقع بیانگر میزان تمامی اسکناس‌ها و سکه‌های موجود است که بیشترین میزان نقدشوندگی را دارند.

• معیار M1:

  در اثر افزودن حساب‌های دیداری به معیار M0 به دست می‌آید و مقصود، آن دسته از حساب‌هایی است که امکان دریافت تمام یا بخشی از پول و به صورت آنی از بانک را به ما می‌دهد.

• معیار M2:

  در واقع علاوه بر پول‌های معیار M1، شامل سپرده‌های کوتاه‌مدت بانکی و برخی از صندوق‌های بازار پول است.

• معیار M3:

  در این نوع کمترین حد از نقد‌شوندگی وجود دارد و علاوه بر M2، شامل سپرده‌هایی است که سررسید بیش از یک سال و بلندمدت دارند.

در واقع معیار‌های  M0 و M1، شامل پایه پولی می‌شوند و دارایی‌های غیر نقدی از قبیل سپرده‌های مدت‌دار و مطالبه و میزان پول پرقدرت ذخیره شده در بانک مرکزی، مربوط به پایه پولی نیستند. برای آن که بخشی از عرضه پول به عنوان پایه پولی در نظر گرفته شود، نیاز داریم تا آن را به عنوان تسویه نهایی یک معامله در نظر بگیریم. به طور مثال، پرداخت بدهی با پول نقد یا کارت بانکی جز پایه پولی است. در مقابل پرداخت بدهی با استفاده از اعتبار، پایه پولی نیست چراکه مرحله نهایی معامله نیست.

تفاوت نقدینگی و پایه پولی

همان‌طور که ذکر کردیم، پایه پولی بخشی از عرضه پول یک کشور است که نقدشوندگی بالایی دارد و با نام پول پر‌قدرت نیز شناخته می‌شود. نقدینگی نیز ارتباط نزدیکی با آن دارد و در واقع مفهوم کلی‌تری نسبت به پایه پولی است. نقدینگی به سهولت تبدیل دارایی یا اوراق به وجه نقد اشاره دارد که نباید تاثیر زیادی بر روی قیمت بازار آن‌ها داشته باشد و از این رو است که پول نقد بالاترین میزان نقدشوندگی را دارد. دارایی‌های فیزیکی در دسته نقدشونده‌ها نیستند، چرا‌ که نیاز به انجام معاملات در سایر بازارها دارند. در واقع نقدینگی، حجم پول در حال گردش در یک سیستم اقتصادی است که پایه پولی بخشی از آن را تشکیل می‌دهد. نقدینگی یکی از ویژگی‌های مهم ابزار‌های مالی است و با بررسی ویژگی‌های زیر امکان تشخیص آن وجود خواهد داشت.

• قابلیت معامله
• انتقال ساده و آسان
• تبدیل‌پذیری
• قابلیت تقسیم به واحد‌های کوچک
• بازار‌پذیری

به طور کلی نقدینگی دلالت بر انجام سریع معامله و عدم از بین‌رفتن ارزش دارایی در معاملات دارد و به غیر از پایه پولی، شامل ضریب فزاینده پولی نیز هست که در ادامه به شرح آن می‌پردازیم.

ضریب فزاینده پولی چیست؟

بانک‌ها با اعطای وام و دریافت سود از آن، پول جدیدی علاوه بر تولید بانک مرکزی ایجاد می‌کنند و از ذخایر مازاد خود، اقدام به سرمایه‌گذاری یا وام‌دهی خواهند کرد. یک واحد پول تولید‌شده توسط بانک مرکزی، در طی یک فرآیند اقتصادی تبدیل به چند واحد می‌شود که به آن ضریب فزاینده پولی گفته می‌شود.

منابع پایه پولی چیست؟

بانک مرکزی امکان اینکه به مقدار دل‌خواه پول تولید کند را ندارد، از طرفی آن پول در ترازنامه از دو بخش مصارف و منابع تشکیل شده است که در ادامه به بیان منابع پایه پولی می‌پردازیم:

1- طلا

طلا یکی از جایگزین‌های اصلی پول از گذشته تا کنون طلا بوده و یکی از اصلی‌ترین منابع پایه پولی است. در واقع بانک مرکزی با دریافت طلا از افراد و ذخیره‌کردن آن، وجه نقد معادل طلا را به صاحبانش می‌دهد و سبب افزایش پایه پولی می‌شود.

2- خالص دارایی ترازنامه بانک مرکزی

این عامل به میزان بدهی دولت به بانک مرکزی اشاره دارد و یکی از ارکان اصلی برای تولید پایه پولی است. در اقتصاد‌های ضعیف همواره دولت‌ها برای جبران کسری خود از بانک مرکزی وام گرفته و کسری خود را به اصطلاح پولی می‌کنند. در این حالت بانک مرکزی میزان وام را به ترازنامه خود اضافه می‌کند و پول مورد نیاز را تولید و پایه پولی را افزایش می‌دهد.

3- خالص سایر دارایی‌های بانک مرکزی

اگر سایر بدهی‌های بانک مرکزی، ودیعه‌های پرداختی برای سفارشات بخش غیر دولتی، حساب سرمایه و پیش پرداخت اعتبارات اسناد بخش دولتی را از سایر دارایی‌های بانک مرکزی کم کنیم، خالص سایر دارایی‌ها به دست می‌آید که برای تولید پول و افزایش پایه پولی مناسب است.

4- بانک‌های بدهکار 

در مواردی که نیاز به دریافت وام زیاد باشد و نرخ بهره بازار از نرخ تنزیل بانک مرکزی بیشتر باشد، بانک‌ها اقدام به دریافت وام از بانک مرکزی و ارائه آن به عنوان وام به مردم می‌کنند و باعث افزایش پول پرقدرت می‌شوند. از طرفی به دلیل وجود ضریب فزاینده پولی، نقدینگی بسیار افزایش پیدا می‌کند.

5- دارایی‌های خارجی 

بسیاری از شرکت‌ها از طریق صادرات، ارز دریافت می‌کنند و بانک مرکزی در ازای این ارزها، ریال پرداخت می‌کند. این مسئله سبب تولید پول پرقدرت و افزایش آن می‌شود و ذخایر ارزی بانک مرکزی این امکان را فراهم می‌کند تا به تنظیم قیمت ارز در بازار بپردازد.

مصارف و منابع پایه پولی

1- پایه پولی بر حسب مصارف

• سپرده‌های قانونی بانک‌ها نزد بانک مرکزی
• سپرده‌های جاری بانک‌ها نزد بانک مرکزی
• اسکناس و سکه در چرخه

2- پایه پولی برحسب منابع 

• خالص دارایی‌های خارجی بانک مرکزی
• خالص بدهی‌های بخش دولتی به بانک مرکزی
• بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی
• خالص سایر

فرمول پایه پولی

لازمه اعمال تغییر در مصارف پایه پولی، تغییر در یکی از منابع پول پرقدرت است. اگر تمام اسکناس و سکه‌های موجود را با حرف N، میزان اسکناس‌های نگه‌دار‌ی‌شده در بانک مرکزی و برای کارهای روزانه را با حرف c1 و ذخایر سیستم بانک در بانک مرکزی را با TR نمایش دهیم، در این حالت پایه پولی از فرمول زیر به دست می‌آید:

B = (N – C1) + TR                                               

کلام آخر

در این مقاله به بررسی کامل این مولفه و عوامل موثر بر آن پرداختیم. پایه پولی یا پول پرقدرت، یکی از مولفه‌های مهم در اقتصاد است که باعث تغییر در مواردی چون میزان تورم می‌شود. افزایش یا کاهش این مولفه، بر عوامل موثر بر اقتصاد پیرامونش تاثیر دارد و دولت‌ها با عواملی چون عملیات بازار باز، تغییر نرخ بهره و تغییر ذخایر قانونی، سعی دارند تا آن‌را مدیریت کنند. پایه پولی به طور کلی شامل تمام اسکناس‌ها و سکه‌های موجود در چرخه استفاده عمومی، سپرده‌های بانکی مردم و سپرده‌های بانک‌ها نزد بانک مرکزی است. در واقع بر اساس سیاست‌های مالی دولت و توسط بانک‌های مرکزی، اعمال تغییرات و تنظیم پایه پولی صورت می‌گیرد.